Ο πολύτιμος ρόλος της θεραπευτικής σχέσης στην ψυχοθεραπεία

Ο Irvin D. Yalom, ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους της υπαρξιακής ψυχοθεραπείας, τοποθετεί τη θεραπευτική σχέση στο απόλυτο κέντρο της θεραπευτικής διαδικασίας. Για εκείνον, η σχέση δεν είναι απλώς η προϋπόθεση για να λειτουργήσει η θεραπεία, αλλά είναι το ίδιο το όχημα και ο μηχανισμός της θεραπείας.Η θεραπευτική σχέση δεν είναι μια απλή φιλία, ούτε μια απρόσωπη επαγγελματική συναλλαγή. Είναι ένας μοναδικός, ασφαλής και βαθιά ανθρώπινος δεσμός που χτίζεται πάνω σε συγκεκριμένες, θεμελιώδεις συνθήκες.

Γι’ αυτές τις συνθήκες πάνω στις οποίες χτίζεται η σχέση ανάμεσα σε θεραπευτή και θεραπευόμενο μίλησε πρώτος ο Carl Rogers, ο πρωτοπόρος της ανθρωπιστικής ψυχολογίας. Οι τρεις «απαραίτητες και ικανές συνθήκες» είναι:

Η ενσυναίσθηση, η ικανότητα δηλαδή του θεραπευτή να μπαίνει στον εσωτερικό κόσμο του θεραπευόμενου, να βλέπει την πραγματικότητα μέσα από τα δικά του μάτια και να επικοινωνεί αυτή τη βαθιά κατανόηση χωρίς κριτική. Δεν είναι απλώς συμπάθεια, αλλά μια ενεργητική προσπάθεια να «νιώσει μαζί».
Η άνευ όρων αποδοχή, σύμφωνα με την οποία ο θεραπευτής δέχεται τον θεραπευόμενο ως άτομο με αξία, ανεξάρτητα από τις σκέψεις, τα συναισθήματα ή τις πράξεις του. Αυτή η απόλυτη αποδοχή δημιουργεί ένα περιβάλλον ασφάλειας, όπου ο θεραπευόμενος μπορεί να εξερευνήσει ακόμα και τις πιο δύσκολες πτυχές του εαυτού του χωρίς τον φόβο της απόρριψης.
Η αυθεντικότητα του θεραπευτή, να είναι δηλαδή γνήσιος, διαφανής και αληθινός μέσα στη σχέση. Να μην κρύβεται πίσω από έναν επαγγελματικό ρόλο, αλλά να συμμετέχει στη διαδικασία ως πραγματικός άνθρωπος. Αυτή η αυθεντικότητα καλλιεργεί την εμπιστοσύνη και επιτρέπει στον θεραπευόμενο να είναι και ο ίδιος αυθεντικός.

Η κλινική διαίσθηση του Rogers και του Yalom έχουν πλέον επιβεβαιωθεί από την επιστημονική έρευνα. Οι μελέτες σήμερα χρησιμοποιούν τον όρο «Θεραπευτική Συμμαχία» (Therapeutic Alliance), μια έννοια που εισήγαγε ο Edward Bordin. Η συμμαχία αυτή αποτελείται από τρία στοιχεία, τον συναισθηματικό δεσμό μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου, την συμφωνία πάνω στους στόχους της θεραπείας καθώς και την συμφωνία πάνω στις μεθόδους και τις τεχνικές που θα χρησιμοποιηθούν για την επίτευξη αυτών των στόχων.

Μετα-αναλύσεις που συνδυάζουν τα αποτελέσματα εκατοντάδων ερευνών (βλ. Norcross & Lambert, 2018) καταλήγουν στο ίδιο, αδιαμφισβήτητο συμπέρασμα: μια ισχυρή θεραπευτική συμμαχία είναι ένας από τους πιο αξιόπιστους προγνωστικούς δείκτες για ένα θετικό θεραπευτικό αποτέλεσμα. Αυτό ισχύει ανεξάρτητα από το είδος της ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης (Ψυχοδυναμική, Συστημική, Γνωσιακή-Συμπεριφορική κ.ά.), τη φύση του προβλήματος ή τα δημογραφικά χαρακτηριστικά του θεραπευόμενου.

Η θεραπευτική σχέση λειτουργεί ως ένα «εργαστήριο σχέσεων». Μέσα σε αυτό το ασφαλές πλαίσιο, συμβαίνουν δύο θεμελιώδεις διαδικασίες,η διορθωτική συναισθηματική εμπειρία και η νευροβιολογική ρύθμιση.

1. Διορθωτική Συναισθηματική Εμπειρία: Ξαναγράφοντας το Παρελθόν στο Παρόν

Πολλοί άνθρωποι φέρνουν στη θεραπεία τραύματα και δυσλειτουργικά μοτίβα που διαμορφώθηκαν μέσα από τις πρώιμες, θεμελιώδεις σχέσεις τους (κυρίως με τις γονεϊκές φιγούρες). Η θεραπευτική σχέση προσφέρει το ασφαλές πλαίσιο για μια «διορθωτική συναισθηματική εμπειρία» και αυτό λειτουργεί μέσα από μια ισχυρή, συχνά ασυνείδητη, διαδικασία που ονομάζεται μεταβίβαση. Πώς λειτουργεί πρακτικά; Ο θεραπευόμενος, χωρίς να το συνειδητοποιεί, αρχίζει να μεταφέρει και να προβάλλει στον θεραπευτή συναισθήματα, προσδοκίες, φόβους και συμπεριφορές που ανήκουν σε εκείνες τις παλιές, καθοριστικές σχέσεις. Μπορεί, για παράδειγμα, να βλέπει τον θεραπευτή ως μια επικριτική γονεϊκή φιγούρα, ως έναν απόμακρο αδερφό, ή ως κάποιον που πρόκειται να τον εγκαταλείψει. Εδώ ακριβώς βρίσκεται η ευκαιρία για διόρθωση. Ο θεραπευτής, αντί να αντιδράσει όπως το αρχικό πρόσωπο (π.χ., επικρίνοντας, απορρίπτοντας ή απομακρυνόμενος), προσφέρει μια εντελώς νέα και διαφορετική απόκριση: κατανόηση, αποδοχή, σταθερότητα και ενσυναίσθηση. Όταν ο θεραπευόμενος περιμένει την κριτική και αντί γι’ αυτήν λαμβάνει επικύρωση, ή όταν φοβάται την εγκατάλειψη αλλά βιώνει μια σταθερή παρουσία, τότε το παλιό, οδυνηρό μοντέλο σχέσης αρχίζει να κλονίζεται. Η θεραπευτική αίθουσα μετατρέπεται σε ένα «εργαστήριο σχέσεων», όπου αυτό το παλιό σενάριο παίζεται ξανά, αλλά αυτή τη φορά έχει διαφορετικό, θεραπευτικό τέλος. Αυτή η νέα, διορθωτική σχέση εσωτερικεύεται σταδιακά από τον θεραπευόμενο και λειτουργεί πλέον ως ένας νέος «οδηγός», μια εσωτερική πυξίδα για τις σχέσεις του έξω από τη θεραπεία. Μαθαίνει στην πράξη ότι η οικειότητα μπορεί να είναι ασφαλής, ότι η έκφραση των αναγκών του δεν οδηγεί στην απόρριψη και ότι μπορεί να εμπιστευτεί ξανά.

2. Η Νευροβιολογική Ρύθμιση:

Η σύγχρονη νευροεπιστήμη επιβεβαιώνει τη δύναμη της σχέσης σε βιολογικό επίπεδο. Μια ασφαλής και ενσυναισθητική σχέση έχει άμεσο αντίκτυπο στο νευρικό μας σύστημα. Μέσω της διαδικασίας της «συν-ρύθμισης» (co-regulation), η ήρεμη και σταθερή παρουσία του θεραπευτή βοηθά στη ρύθμιση του απορρυθμισμένου νευρικού συστήματος του θεραπευόμενου. Όπως εξηγεί η Πολυπνευμονογαστρική θεωρία του Stephen Porges (Polyvagal Theory), η αίσθηση ασφάλειας που προσφέρει η θεραπευτική συμμαχία μπορεί να μετατοπίσει τον εγκέφαλο από μια κατάσταση απειλής και άμυνας (που ελέγχεται από την αμυγδαλή) σε μια κατάσταση κοινωνικής σύνδεσης και ασφάλειας, επιτρέποντας την πρόσβαση σε ανώτερες εγκεφαλικές λειτουργίες, όπως η σκέψη και η επεξεργασία.

Όπως έχει τονίσει ο Yalom “είναι η σχέση που θεραπεύει”. Είναι αυτή η ανθρώπινη, γεμάτη αποδοχή και κατανόηση σύνδεση που επιτρέπει την αλλαγή και γίνετα η ουσία της θεραπείας.

Βιβλιογραφία

Bordin, E. S. (1979). The generalizability of the psychoanalytic concept of the working alliance. Psychotherapy: Theory, Research & Practice, 16(3), 252–260.
Norcross, J. C., & Lambert, M. J. (2018). Psychotherapy relationships that work III. Psychotherapy, 55(4), 303–315.
Porges, S. W. (2011). The Polyvagal Theory: Neurophysiological Foundations of Emotions, Attachment, Communication, and Self-regulation. W. W. Norton & Company.
Rogers, C. R. (1957). The necessary and sufficient conditions of therapeutic personality change. Journal of Consulting Psychology, 21(2), 95–103.
Yalom, I. D. (2002). The Gift of Therapy: An Open Letter to a New Generation of Therapists and Their Patients. HarperCollins.